Spotknie tatów z panią Marią

Spotkanie ojców z panią Marią Berlińską

W sobotę 17.12 odbyło się spotkanie ojców dzieci przygotowujących się do wczesnej komunii u oo. Dominikanów w Katowicach z panią Marią Berlińską. Dotyczyło podstawowych kwestii wychowania, szczególnie w kontekście wyzwań stających przed rodzicami oraz przed samymi ojcami, kluczowych zagadnień, na które należy zwracać uwagę oraz podstawowych metod pracy. (?)

Na poważnie

Próbując osadzić spotkanie ojców z panią Marią Berlińską, czy raczej – jej wykład dla nas, w przestrzeni koła liturgicznego, najprecyzyjniej zobaczymy ją w nieco paradoksalnej pozycji Jana Chrzciciela. Nie jest to ledwie chwyt retoryczny, naciągana próba nawiązania do faktu, że spotkalismy się na tydzień przed Wigilią. Bo choć kilka rzeczy ewidentnie się nie zgadza (np. pani Maria na pewno nie przyszła w wielbłądziej skórze), a kilku nie jesteśmy całkiem pewni (choć wiemy, że co najmniej część jej rodzeństwa i dzieci stroni od wina i sycery), to jednak sedno przesłania św. Jana: zwrócenie serc ojców ku dzieciom oraz niejako elektryzująca moc eliaszowa (Łk 1, 15-17) pozostają nomen omen w mocy. Ale – nie wyprzedzajmy faktów!

Tatom, którzy w sobotnie, grudniowe, więc nie dość, że chłodne, to całkiem już mroczne popołudnie, przybyli do oo. Dominikanów, towarzyszyło pewne napięcie: dziesięciu chłopa bez zwykle bieglejszych interpersonalnie żon, bez choćby jednego piwa za to z jedną kobietą, mającą uczyć nas o wychowaniu... Wisząca w powietrzu obawa przed długim, nudnym i niekonkretnym wykładem... powisiała chwilkę, bo poprzedni warsztat nieco się przeciągnął, ale wraz z wejściem wykładowczyni do sali (i wymianą tablicy, bo zastana, co symboliczne, okazała się niefunkcjonalna), rozwiała się w błysku. By ustąpić miejsca obawom o wiele poważniejszym.

I jeszcze tytułem wstępu: poprzednia relacja była spóźniona, bo pewne rzeczy musiałem poukładać w głowie i co gorsza sercu. Gdybym próbował gruntownie poukładać w sobie ogrom spraw poruszonych na sobotnim spotkaniu – na tę poczekalibyśmy... Ech, ludzie tak długo nie żyją. Niestety, relacja wyszła przydługa – lapidarny skrót na końcu. I rzecz ostatnia – to było spotkanie dla dorosłych, dotyczyło spraw trudnych i taki z konieczności będzie również ten wpis.

Ojcowie i córki

Bo istotnie, po przedstawieniu się i swoich imponujących referencji (wyksztłacenie psychologiczne oraz teologiczne, kwalifikacje oraz doświadczenie profilaktyka uzależnień, piątka odchowanych dzieci własnych oraz szereg wychowywanych dalszych bardzo trudnych dzieciaków w ramach rodzinnego domu dziecka) pani Maria od razu uderzyła w jeden z najtrudniejszych punktów ojcostwa: relacje z dorastającymi córkami i ich wpływ na późniejsze życie kobiet.

Nie tak trudno być ojcem dziewczynki, kiedy ta jest malutkim, słodkim berbeciem. Bierzemy je wtedy na ręce, jesteśmy czuli i staramy się być blisko. Jednak wraz z nieuchronnym nadejściem okresu dojrzewania osoba, która wciąż chce się do nas przytulać staje się, słowami pani Marii „kobitą”. To powoduje solidny dyskomfort u ojców („No bo jak? Z kobitą?”), więc starają się oni (my?) sytuację tę przeczekać w wycofaniu. Niestety – skutkiem tego 70% kobiet w Polsce doświadcza przeżycia pierwszego odrzucenia ze strony ojca. Ojca, który jest nie tylko pierwszym, ale niejednokrotnie najważniejszym mężczyzną w życiu córki. Ojca, który zawiódł.

Nawet na swoją, „zwykłą” dorastającą dziewczynkę trzeba się więc solidnie przygotować, żeby jednak sprawę przygotowania i sytuacji niewygodnych uwypuklić, pani Maria opowiedziała nam o doświadczeniach ojców z rodzinnych domów dziecka, którzy poradzić sobie muszą z szokującymi nieraz schematami zachowań córek pochodzących z pokaleczonych rodzin, obejmującymi także niewybredne próby uwodzenia. „Czy to ich wina? Czy one są złe?” Nie, dlatego trzeba się uzbroić, przygotować, postawić granicę i pomagać wyjść na prostą. Zadanie ojca jest tu kluczowe.

Podobnie ma się sprawa w przypadku chłopaków, którzy nie mają wsparcia ze strony ojców. Usłyszeliśmy o wielu takich, co po spotkaniach przychodzili do pani Marii, by zwierzyć się, że „są zboczeni”. Lapidarnie ujęte wyjaśnienie takiego, stygmatyzującego widzenia siebie brzmiało zwykle: „Bo mi się wszystko kojarzy z seksem”. (jakby miało się to skończyć przed 70tką...) Poczucie silnego stresu, kłopoty z pogodzeniem się z potrzebami własnego ciała, z nauczeniem się szacunku dla siebie wynikały z faktu, że ojcowie nie spełnili swego zadania. Najczęściej dlatego, że odbycie kilku rozmów na temat rozwoju seksualnego i wprowadzenie synów w świat mężczyzn z jego cieniami i blaskami okazało się dla nich po prostu zbyt trudne. Kilka myśli tego wieczoru zostało w nas wbitych jak gwoździe. Pierwsza brzmiała: „Wiem, że wy przez to wszystko przeszliście, ale czy wasze dzieci też muszą?”

Dwa rodzaje wychowania: podejście lękowe vs. oswajanie ryzyka

Następnie poznaliśmy dwa zasadnicze typy wychowywania dziecka do funkcjonowania w świecie, żeby lepiej zrozumieć, czym są czynniki chroniące i czynniki ryzyka. Na przykładzie zrytej przez budujących łąki mogliśmy przyjrzeć się (w wyraźnie zarysowanych scenkach) wychowaniu zastraszającemu dziecko (czynnik ryzyka) – „Synek, nie idź na łąkę! Narobili strasznych dziur. Jak wpadniesz, złamiesz nogę, i łomatko będzie cię boleć i ogólnie lepiej siedź w domu!” zestawionemu z działaniem wychowawczym nie ignorującym ryzyka, ale skupiającym się na szukaniu rozwiązania / przekazywaniu umiejętności (czynnik chroniący): „Synek, na łące narobili dziur i to sporych. Jak poczujesz, że ci w taką dziurę wpada noga, nie biegnij dalej, tylko siadaj na tyłku, spodnie się może zbrudzą, ale nic ci nie będzie.”

Nie możemy zrobić za dzieci wszystkiego – kwestie kontroli jeszcze wrócą – możemy jednak zrobić dwie ważne rzeczy: nie straszyć ich dodatkowo (nie „ładować” własnym strachem) i próbować przygotować je na potencjalnie trudne sytuacje, które życie rzuci w ich stronę, starając się trwać przy nich jako amortyzująca siatka w i tak trudnym dla nich procesie wypracowywania umiejętności samodzielnego radzenia sobie.

Zdrowa więź emocjonalna z rodzicami über alles!

Podstawowy czynnik chroniący, sedno wychowania, stąd również kluczowe zagadnienie naszego spotkania zostało przytoczone w kontekście sporych badań psychologicznych przeprowadzonych wśród dorastającej młodzieży, których celem było zdefiniowanie kluczowych czynników chroniących dzieciaki przed wchodzeniem w zachowania niebepieczne. Jak opowiadała pani Maria, badania takie po raz pierwszy przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych około stu lat temu, podczas gdy w Polsce zostały one pierwszy raz przeprowadzane, co jasne, już po zmianie systemu około dwudziestu lat temu.

Była to relacja z pierwszej ręki – nasza wykładowczyni również brała w nich udział: przeprowadzała ankiety na warszawskich maturzystach. Otóż wyniki tych badań okazały się zasadniczo zbieżne w tym, że większość młodych respondentów wskazała na silną, zdrową więź emocjonalną z rodzicami jako podstawowy czynnik chroniący – lub wymagający poprawy. Polscy maturzyści, więc w zasadzie już dorośli ludzie, w szokującej większości i jednogłoścności (90%) zaznaczali na 8-elementowej liście nizemienne: „uczenie rodziców komunikacji z dziećmi”. Warto dodać, że zostawione daleko w tyle punkty obejmowały tak, wydawałoby się, zasadnicze i często nadmiernie hołubione przez rodziców kwestie, jak zainteresowanie nauką, praktyki religijne czy wartości ogólnoludzkie, które znaczyły niewiele wobec dotkliwego braku zdrowej więzi między dziećmi i rodzicami.

W układzie Wrogość – Miłość i Swoboda-Kontrola

Byśmy lepiej zrozumieli wyniki badań, co ważne, przeprowadzonych z perspektywy dziecka, których celem była identyfikacja skutków elementów wychowania dla dorosłego życia dzieci – pani Maria przedstawiła nam je w postaci układu dwu osi, pionowej: Swoboda – Kontrola oraz poziomej: Wrogość – Miłość, wydzielając w niej następujące cztery zasadnicze obszary: 
 

Miłość

Osoby z grupy I – Miłość bez względu na to, czy rodzice traktowali je bardziej kontrolująco czy z przewagą swobody, odczuwały że zachowania te były przejawami rodzicielskiej miłości – w zasadzie nie miały problemów z zachowaniami ryzykownymi jak uzależnienia, próby samobójcze, itd. Nawet gdy pojawiały się, wynikające z młodzieńczej potrzeby eksperymentowania, kwestie związane z uzaleznieniami – osoby takie są w stanie radzić sobie z nimi nawet bez terapii. Zasadniczo – „ani knajpa nie zepsuje, ani kościół nie naprawi” kogoś, kto stworzył solidną więź emocjonalną z rodzicami.

Swoboda

Osoby z grupy II – Swoboda to osoby wychowywane w iluzji partnerstwa. W iluzji, ponieważ partnerstwo zakłada współmierność doświadczenia życiowego – można być partnerem dla żony bądź męża albo mieć partnerskie relacje zawodowe, jednak relacja rodzic – dziecko nie jest relacją symetryczną, to rodzic prowadzi, wspiera i stawia granice dziecku. Nie odwrotnie, choć nie wyklucza to dialogu.

Kategorią pomijaną w tak rozumianym swobodnym wychowaniu jest szacunek dla dziecka. Wypowiedziane przez panią Marię do córki zdanie zakazu: „Za bardzo cię szanuję, żeby pozwolić ci wracać po nocach z koncertu” wywołało u, będącej tego świadkiem, koleżanki głęboką reakcję emocjonalną – uświadomiła sobie niedobór szacunku/oparcia ze strony jej rodziców, którzy - wydawałoby się – pozwalając jej na wszystko bliscy są ideału: „Mnie nikt nie zabroni pójść na koncert, bo mnie szanuje!” Miłośc potrafi powiedzieć: „nie”. Stąd gwóźdź nr 2: „Kochać to jeszcze nie znaczy szanować. Szanujcie dzieci!”

Osoby z tej grupy sięgają najczęściej po środki halucynogenne, które same w sobie nie są uzależniające, stanowią jednak niebezpieczną furtkę prowadzącą zarówno do sięgnięcia po środki uzależniające, jak i w stronę pogłębienia kłopotów poznawczych i tożsamościowych. Natomiast braki wynikające z niedoboru opieki muszą nadrabiać w życiu – pozostaje znane z sowieckich jednostek wojskowych: rozpoznanie bojem. Brak przeprowadzonych czynności przygotowawczych pod okiem rodzica sprawia, że wiele pozornie nietrudnych czynności życiowych staje się stresującym i nieprzyjemnym wyzwaniem.

Kontrola

Podstawowa cechą grupy III, doświadczającej skrajnej kontroli rodzicielskiej jest ubezwłasnowolnienie dzieci, sprowadzenie ich do poziomu wykonawców poleceń mam i tatów. Dzieci takie nie są uczone samodzielnego myślenia, działania, ponieważ zajęte są wywiązywaniem się z szeregu zobowiązań. Rodzice myślą za dzieci, a jednocześnie uniemozliwiają im proces uczenia się życia, ponieważ swoimi ingerencjami rozrywają ciąg przyczyn i skutków: nie popełniając swoich błędów i nie ponosząc ich konsekwencji, dzieci skrajnie kontrolowane uczą się bezmyślnej beztroski – bo mama i tata i tak jakby co pomogą.

Poza utrudnieniem procesu poznawania siebie – nie chodzi przecież o to, kim tak naprawdę jesteśmy, ale o to, kim rodzice chcą, żebyśmy byli – osoby, które są ofiarami nadmiernej kontroli często wpadają w poważne, twarde uzależnienia. Dzieje się tak, ponieważ „nie miga im lampka alarmowa”. Kiedy osoby mniej kontrolowane zaczynają zachowywać się niebezpiecznie – zwykle odczuwają, że zbliżają się do punktu krytycznego, że sytuacja staje się groźna. Inaczej osoby chronicznie kontrolowane: nie wypracowawszy umiejętności myślenia samodzielnego, ponoszenia konsekwencji, upojone wyrwaniem się na „wolność” – wpadają w bezrefleksyjny ciąg ku autodestrukcji.

Nawiasem mówiąc, nietrudno zrozumieć kwestię nadmiernej kontroli przyglądając się hipisowskiej subkulturze lat 60-tych, która składała się w dużej mierze właśnie z osób skrajnie kontrolowanych, chcących za wszelką cenę „zrzucić łańcuchy”. Jednak dotkliwy brak realnej kontrpropozycji – własnej myśli, obrazu konsekwencji, spowodował, że zamiast zbudować alternatywny świat wolności, z czasem wbili się w garnitury i poszli w dyrektory i deputaty, a świat który budują pozostał taki sam (jeśli się nie pogorszył).

Wrogość

Omawiając grupę IV, należy jeszcze raz podkreślić, że badania przyjmowały perspektywę dzieci. To wiąże się z gwoździem nr 3, który choć niewypowiedziany wprost podczas spotkania, mógłby brzmieć: „Ogromna większość rodziców na swój sposób kocha swoje dzieci. Ale to nie wystarczy.” Bardzo ważne jest bowiem to, czy dzieci postrzegają zachowanie rodziców jako wypływające z miłości. Pani Maria podała bardzo dramatyczne przykłady nieporozumień między dziećmi i rodzicami, w tym bardzo drastyczną scenę między umierającą na oddziale dla młodocianych samobójców córką anorektyczką a jej ojcem, z wykrzyczanym: „Trzeba było mnie kochać!” A przecież jakoś pewnie kochał.

Osoby, które interpretowały zachowania rodziców jako wynikające z wrogości, uczyły się tej wrogości wobec siebie jako zasady i wpadały w twarde uzależnienia i czynności autodestrukcyjne. Uciekanie po balkonach z trzeciego piętra, narkotyki, próby samobójcze, alkoholizm... Jak w przypadku przeciwnym, bez względu na to, czy rodzice zachowują się kontrolująco, czy stawiają na swobodę, jeśli ich zachowania traktowane są jako wrogie – ryzyko zachowań niebepiecznych będzie znaczne.

Ksiądz i bandyta

Równolegle należy rozwiać mogącą się pojawić wątpliwość: co warte takie badanie metod wychowawczych, skoro z jednego domu mogą wyjść „ksiądz i bandyta”, a przecież rodzice i rodzina są te same. To również istotna kwestia, że „Nie kochamy dzieci tak samo”. Inaczej podchodzimy do dziecka, które jest naszym słodkim maleństwem a inaczej do tego, które przypomina nam członków rodziny, których nie lubimy „ych, cała teściowa”. Itd. Te różnice powodują, że w ramach jednej rodziny zdarzyć się może spełniająca marzenia rodziców księżniczka i narkotyzujący się bandyta, który poczuł się odrzucony idolizowaniem siostry i postanowił sam odrzucić.

Kształtujemy postawy, akceptujemy emocje

Szczęśliwie, poza dość precyzyjnym wskazaniem, co może pójść źle, otrzymaliśmy też zarys działań pozytywnych, które możemy podjąć, by najgorszemu zaradzić. Nota bene – perspektywa, którą pani Maria wprowadziła, perspektywa profilaktyka uzależnień, kogoś, kto, pozostając w hipisowskiej przestrzeni, trochę jak „buszujący w zbożu” łapie dzieciaki nim spadną, bardzo uzupełnia standardową wizję rodzicielską, z której lęk usuwa pewnie te najczarniejsze scenariusze.

Aby dzieci postrzegały nasze działania wobec nich jako wynikające z miłości (a czasem nawet właściciele najlepszych komputerów bywają przekonani, że dostali je tylko po to, żeby rodzice nie musieli się nimi zajmować), musimy stworzyć z nimi pozytywną więź, to znaczy udzielać im wsparcia emocjonalnego. Dzięki takiej relacji możemy podzielić się z dzieckiem również naszymi wartościami. Inaczej stają się one częścią systemu opresji, który zrzuca się przy pierwszej możliwej okazji. Co gorsza, jeśli będziemy usiłowali mimo tego wymóc pewne rzeczy (np. krótką fryzurę u syna), ryzykujem utrwaleniem u dziecka biernego oporu na całe życie – zaspawaniem w nim buntu.

Ale jak to zrobić? Podstawowa zasada jest następująca (jak się całe życie tępiło dziecko za to, że nie lubi szpinaku, to gwóźdź nr 4): uczucia są całkowicie moralnie obojętne. Wybory fryzur i obiadów, lubienie rodzeństwa i dobrych książek, chodzenie do teatru w trampkach itd. – to sprawy upodobań, emocji, które pozostają moralnie obojętne. Aby stworzyć więź z dzieckiem, aby czuło się ono zrozumiane i wsparte: nie należy emocji krytykować. To może być trudne, ale działa. Sprawa ma zresztą i głębsze implikacje: jeśli powiedzmy spowiadamy się z emocji, to – tu cytat ze starego, mądrego profesora teologii moralnej pani Marii – „dziecko, bez sensu taka spowiedź”.

Uczucia są jedynym źródłem wiedzy o naszym stosunku do świata i do samych siebie. Proces działania przebiega następująco: kiedy pojawia się bodziec – reagujemy nań uczuciami, one mówią nam, jakie jest nasze do danej sprawy nastawienie. Uczucia jednak poddajemy w następnym kroku analizie, po to mamy rozum. Czy to na pewno teściowa jest okropna, czy może ja zachowałem się fatalnie? Dlaczego tak się na nią wkurzyłem? (przykłady dla ojców) Analiza intelektualna przechodzi w zestawienie tego procesu z wartościami: teściowa, jaka by nie była, jest przecież matką mojej żony, którą kocham, babcią moich dzieci oraz po prostu starszą osobą – zasługuje na szacunek z każdego z tych trzech punktów, nawet jeśli w danej sytuacji rzeczywiście zachowała się niewłaściwie. Efektem przejścia tych trzech etapów jest nasza postawa. I to właśnie na postawy naszych dzieci mamy wpływ. To na nie działamy. Głównie, to wiem już z rozmów z ojcem Przemkiem, naszym przykładem. Również – naszą postawą akceptacji wobec wszystkich uczuć dzieci. Inkryminowane frazy, na które powinniśmy być pewnie wyczuleni brzmią „Co cię to interesuje? Albo Na co się tak nakręcasz”. Jest bardzo ważne, by nie krytykować i nie komentować emocji. „rozumiem, że się zdenerwowałeś na swojego małego braciszka, ale...”

Rola ojca – bagatela

Dochodzimy wreszcie do skrótowo ujętej roli ojca. Rolą ojca jest nauczenie dzieci., jak używać głowy i serca. Chodzi o to, by dziecko potrafiło myśleć, wartościować i ponosić konsekwencje swoich czynów. Jeśli wchodząc z nimi w relacje, dbać będziemy rozwój dzieci, wytworzenie u nich umiejętność radzenia sobie z ryzykiem i nowymi sytuacjami – jednocześnie wspieramy w dzieciach ich religijność. Obraz Boga jest w ogromnej mierze wzorowany na obrazie ojca, a uniwersalny wzorzec relacji (stosujący się również do relacji z Bogiem) wzorowany jest na relacji z rodzicami. To wiele wyjaśnia nie tylko jeśli chodzi o dzieci, ale i pewnie o nas samych. Na szczęście, nie jestesmy z tym tak całkiem sami. Rodzice są najważniejszymi osobami w życiu dziecka. Znajoma psycholog dodawała „na szczęście nie jedynymi”. Bóg też jest zainteresowany tym, żebyśmy byli dobrymi rodzicami. Inaczej, wiemy to dobrze, byłoby krucho.

I tak, w niewiele ponad godzinę przeszliśmy ogromny obszar psychologii uzależnień, rozwoju i postaw, otrzymując wgląd w rozwój naszych dzieci z perspekwy, z której być może jeszcze na nie nie patrzyliśmy. Dostaliśmy też trochę narzędzi, by lepiej komunikować się w rodzinie i budować bezpieczniejsze relacje. Rola ojca, bezlitośnie atakowana we współczesnym świecie, została solidnie dowartościowana, nawet jeśli przez pryzmat zagrożeń. A co do komunikacji: pewnie, jak każdy język obcy, na początku zdanie „rozumiem Piotrusiu, że jesteś zdenerwowany, ale nie podoba mi się, że tłuczesz Zosię” może brzmieć sztucznie, ale z czasem... ho ho :) To mogę napisać tylko za siebie – do wyprostowania zostało mi wiele ścieżek; jeszcze wiele nawróceń, by zostać dobrym ojcem. Ale wszystko mogę w Panu, który mnie umacnia. I który przychodzi. Serdeczne życzenia Świąt takich, by urodził się Chrystus i przemienił nasz mrok i chłód w swoje ciepło i światłość. Gloria in excelsis!